Kwame Alexander Ar Y Llyfr Am Gaethwasiaeth Cafodd Ei 'Galw i Ysgrifennu'

Mae Kwame Alexander wedi ysgrifennu dwsinau o lyfrau - rhai am bêl-fasged, rhai am bêl-droed, rhai am anifeiliaid, rhai am Americanwyr Du, rhai am gariad. Ond ei 36^th, Drws Dim Dychwelyd, a ddaw allan ddydd Mawrth, yn wahanol.

“Roeddwn i'n teimlo mai hwn oedd y llyfr cyntaf na wnes i fynd ati i'w ysgrifennu - cefais fy ngalw i'w ysgrifennu. Dyma’r un y cefais i fy ngeni i’w ysgrifennu,” meddai’r bardd clodwiw, a enillodd Fedal Newbery 2015 am y llyfr-mewn-pennill Y Trawsgroes.

Teimlai’r alwad tra ar un o’i 11 taith ers 2012 i Ghana, lle mae wedi helpu i adeiladu llyfrgell ac wedi cefnogi prosiectau llythrennedd a gwella ysgolion eraill drwy’r Prosiect Gweithredu Grymuso Llythrennedd cydsefydlodd gyda chyd-awdur Tracy Chiles McGhee. Wrth siarad â thrigolion pentref yn rhanbarth Dwyrain Ghana, chwiliodd am gysylltiad y gallai ei wneud â nhw.

“Fe es i i’r lle mae pawb yn mynd pan maen nhw’n meddwl am hanes pobol Ddu yn yr Unol Daleithiau. Dywedais, 'Beth ydych chi'n ei wybod am gaethwasiaeth?'” mae'n cofio. “Ac roedden nhw fel, rhyw fath o fater o ffaith, 'Dyna pryd y cafodd yr holl bobl ddrwg eu cymryd i ffwrdd.'”

Trodd y dynion y sgwrs yn gyflym at gerddoriaeth, gan ofyn i Alexander a oedd wedi dal y diweddaraf Kanye West albwm. “Roedden nhw eisiau cael yr hyn roeddwn i'n ei weld fel sgwrs gyffredin, ac roeddwn i eisiau siarad am rywbeth difrifol. Ond yn eu golwg nhw, nid caethwasiaeth yw'r peth sy'n ein diffinio ni. Ac roeddwn i'n meddwl efallai na ddylai fod y meddwl rydyn ni'n mynd ato'n awtomatig wrth feddwl am hanes Du,” meddai. “Roeddwn i eisiau archwilio’r syniad hwn 1619 onid ein dechreuad ni ydyw ; ein canol ni ydyw. Doeddwn i ddim yn gallu mynegi’r syniad yna, ond roeddwn i’n gwybod fy mod i eisiau ysgrifennu am hynny.”

Wrth lunio'r stori ar gyfer Dychwelyd, Daeth Alexander i ddychmygu bachgen ifanc yn tyfu i fyny yn Ghana “dim ond yn mynd o gwmpas ei fywyd - nofio, gwasgu, ceisio peidio â gwneud gwaith cartref - yr holl bethau y mae plant yn eu gwneud.”

Mae'r bachgen, Kofi, yn arwain bywyd hapus yn 1860 Ghana. Mae'n hongian allan gyda'i ffrind gorau ac yn breuddwydio am ddangos ei gefnder mwy, cryfach. Mae'n rhagweld ei barti diwrnod geni sydd ar ddod, pan fydd yn dod yn ddyn y pentref.

Ond buan iawn y mae dau ddigwyddiad brawychus yn dileu pryderon Kofi o ddydd i ddydd ac yn newid ei fywyd am byth. Mae'n mynd o boeni a ddylai ddal llaw ei wasgfa i ymladd am ei oroesiad.

Roedd Alexander yn gwybod beth oedd yn dod i lawr y penhwyad i Kofi, ac roedd yn gwneud y llyfr yn anodd ei ysgrifennu ar adegau. “Roedd yn frawychus ac yn straen ei ysgrifennu. Roeddwn i mewn Llundain, felly byddwn i'n mynd i gerdded o gwmpas, yn mwynhau Regent's Park a'r ardd rosod, oherwydd byddwn i'n gwybod beth sy'n dod nesaf,” mae'n cofio.

Cyn bo hir, bydd Alexander yn ailedrych ar yr emosiynau hynny eto. Dychwelyd yw'r gyntaf mewn trioleg, ac nid yw'n anodd dychmygu lle bydd llyfr dau yn codi unwaith y byddwch wedi gorffen llyfr un. Ar 400 tudalen, mae'r nofel-mewn-pennill yn gyflym i'w darllen ond nid yw'n hawdd. Mae hefyd yn anodd disgrifio'r stori heb roi gormod i ffwrdd. Yr hyn sy'n amlwg yw bod Alexander wedi gwneud ei waith ymchwil ac nad yw'n troi oddi wrth y gwir. Mae ei ffocws arno yn parchu deallusrwydd y gynulleidfa o oedolion ifanc, ar adeg pan gwaharddiadau llyfrau gwneud y gwrthwyneb.

“Mae hon yn stori wir. Dydw i ddim yn gwneud pethau i fyny. Rwy'n ail-greu ac yn ail-ddychmygu pethau a ddigwyddodd i famau, mamau a oedd yn byw yn Ghana a Sierra Leone,” dywed Alexander. “Rwy’n conjuring cof fy hynafiaid, ac mae’n anodd, mae’n anodd.”

Mae pennill y nofel yn arddangos dawn anhygoel Alecsander fel bardd. Mae'n dewis pob gair yn fwriadol—dych chi ddim yn cael llawer ohonyn nhw mewn nofel-mewn-pennill sy'n 400 tudalen—ac mae'n caru'r gofod gwyn sy'n dod ar bob tudalen; mae'n ei ystyried yn gymaint rhan o'r stori â'r geiriau.

Mae ymddangosiad yr adnodau yn adrodd stori. Er enghraifft, pan fydd plant yn llafarganu enw cefnder Kofi mewn crescendo cynyddol, mae maint y ffont yn tyfu'n fwy. Pan fydd y cyngor pentref yn cyflwyno penderfyniad dadleuol, mae'r ffont ar y dudalen yn cynyddu o fach i fawr, gan adlewyrchu ymateb mwy a mwy gwyllt y dorf.

“Mae gen i ffrind sy’n dweud bod y daith ysbrydol mae’r darllenydd yn ei chymryd gyda’r geiriau sydd ar y dudalen cyn bwysiced â’r geiriau sydd ddim yno. Rwyf wrth fy modd â hynny. Dwi’n caru iaith ffigurol, trosiad, cyffelybiaeth,” meddai.

Mae'r deunyddiau marchnata ar gyfer Dychwelyd cymharwch y llyfr â nofel 1976 newidiol Alex Haley Gwreiddiau: Saga Teulu Americanaidd. Mae'n gymhariaeth feiddgar i'w gwneud - ond hefyd yn un gywir. Bydd sôn am y llyfr hwn, a'i ddilyniannau, am flynyddoedd lawer i ddod.