'Woke' Willy Wonka: Dadl Roald Dahl, Esboniad

Llyfrau plant clasurol a ysgrifennwyd gan Roald Dahl, megis Charlie a'r Ffatri Siocled ac Matilda, yn cael eu hailysgrifennu i ddileu iaith a allai fod yn dramgwyddus, symudiad sydd wedi peri tramgwydd i ddarllenwyr ar draws y rhyngrwyd.

Gwnaethpwyd y newidiadau gan y cyhoeddwr, Puffin, a’r Roald Dahl Story Company, sydd bellach yn eiddo i Netflix; y cawr ffrydio caffael yr ystâd lenyddol yn 2021 am $1 biliwn yr adroddwyd amdano, ac yn bwriadu defnyddio straeon Dahl fel man lansio ar gyfer “creu bydysawd unigryw ar draws ffilmiau a theledu animeiddiedig a byw, cyhoeddi, gemau, profiadau trochi, theatr fyw, cynhyrchion defnyddwyr a mwy.”

Beth sydd wedi newid?

Mae darllenwyr sensitifrwydd wedi cribo dros weithiau Dahl, ac wedi llyfnu dros ymylon awdur hynod finiog, pigog, gan ddileu geiriau ac ychwanegu darnau cyfan; Nid yw Augustus Gloop bellach yn “dew,” mae’n “anferth” (dal i weld yn fath o gymedr, ond yn iawn), tra bod Mrs Twit o Y Twits nid yw bellach yn “hyll,” dim ond “yn fwystfilaidd.”

Mae unrhyw riant sydd wedi darllen llyfrau Dahl i'w plant yn gwybod bod tiradau afreolus yn swatio ymhlith y straeon gwych hyn, fel llafnau rasel wedi'u cuddio y tu mewn i far candi blasus. Mae Dahl yn awdur mor ddi-golyn, llawn dychymyg sydd, weithiau, yn mynd ar sgyrs rhyfedd lle mae'n codi cywilydd ar blant, neu'n clymu harddwch corfforol yn uniongyrchol â rhinwedd.

Fodd bynnag, nid yw rhai o'r newidiadau geiriau i'w gweld yn gwneud llawer o synnwyr o gwbl. Mae'r geiriau “du” a “gwyn” wedi eu dileu; nid yw’r BFG bellach yn gwisgo clogyn du, am ryw reswm, ac nid yw cymeriadau bellach yn troi’n “wyn gydag ofn,” adroddodd y Daily Telegraph.

Pan mae Matilda, yr athrylith ifanc, yn darganfod ei hangerdd am ddarllen, nid yw bellach ar goll yn ysgrifen Joseph Conrad a Rudyard Kipling; mae Jane Austen a John Steinbeck wedi cymryd lle'r ddau.

Ar Twitter, beirniadodd sylwebwyr y newidiadau i lyfrau Dahl fel “deffro” ac “hurt.” Ysgrifennodd golygydd celfyddydau ac adloniant y Daily Telegraph, Anita Singh: “Y peth sy’n fy ngwylltio am newidiadau Roald Dahl yw pa mor dwp ydyn nhw. Gwaharddiad ar y gair ‘braster’ ond eto’n cadw yng ngweddill y disgrifiad lle mae Augustus Gloop yn amlwg yn dew.”

Ysgrifennodd yr awdur Salman Rushdie, “Doedd Roald Dahl ddim yn angel ond mae hyn yn sensoriaeth hurt. Dylai Puffin Books ac ystâd Dahl fod â chywilydd.”

Fe wnaeth y cartwnydd gwleidyddol Matt Bors wadu’r golygiadau fel “stwff truenus ac embaras na ellir eu cefnogi mewn cyfnod o waharddiadau enfawr o lyfrau sensori.”

Nid oedd unrhyw raniad rhwng yr asgellwyr dde a'r blaenwyr; mynegodd y mwyafrif llethol o feirniaid bryder y byddai golygiadau Dahl yn gosod cynsail, lle gellir addasu gweithiau mewn ymateb i hinsawdd ddiwylliannol gyfnewidiol.

Nid dyma'r tro cyntaf i straeon Dahl gael eu golygu i gael gwared ar ddeunydd sarhaus; roedd y canu, dawnsio eiconig Oompa-Loompas o ffatri siocledi Wonka yn wreiddiol a ddisgrifir fel pobl Pigmi Affricanaidd, y gwnaeth Wonka ei “smyglo” allan o Affrica mewn cewyll. Mewn adolygiad o'r llyfr yn 1973, ailysgrifennodd Dahl yr Oompa-Loompas fel creaduriaid rhyfeddol, tebyg i pixies neu dwarves.

Ni chollwyd dim yn y newid hwn, ar wahân i wawdlun hiliol, er ei bod yn nodedig i Dahl ei hun ddewis gwneud y golygiad. Nid dyma'r tro cyntaf i'r awdur ddatgelu ei fawredd; Roedd Dahl hefyd yn hynod wrth-Semitaidd, ac yn enwog am wneud datganiadau syfrdanol o wrth-Semitaidd. Ymddiheurodd teulu Dahl ar ran yr awdur yn 2020.

Er ei holl feiau, rhagorodd Dahl am ysgrifennu personoliaethau dirdro sy'n gwneud modelau rôl ofnadwy, ond cymeriadau hynod gymhellol.

Mae straeon macabre Dahl yn llawn dop o oedolion ffiaidd, atgas sy'n ysglyfaethu ar blant bregus; mae'r ymylon miniog yn rhan hanfodol o'r profiad. Wrth ailddarllen Charlie a'r Ffatri Siocled, mae'n amlwg bod rhywbeth o'i le ar Willy Wonka; ymddengys ei fod yn gwthio y plant hyn yn fwriadol i demtasiwn, er ei ddifyrwch ei hun.

Mae obsesiwn Dahl â chosbi’r plant yn ei stori am y troseddau o “gwm cnoi,” bod yn “dew” a “gwylio’r teledu” yn hynod ddadlennol, nid yn unig am batholegau personol Dahl, ond am yr amgylchedd oer, didrugaredd y cafodd ei fagu ynddo.

Mae stori ffatri siocled Wonka yn oesol, ond mae sawl elfen wedi heneiddio’n wael, oherwydd mae’r llyfr yn gynnyrch cyfnod gwahanol; oni ddylid gadael y gweithiau hyn heb eu cyffwrdd, fel y gallwn ddeall cymaint y mae pethau wedi newid?

Os yw cyhoeddwyr yn mynd i lyfnhau dros holl ymylon garw straeon clasurol, efallai y byddwn hefyd yn gadael ysgrifennu ffuglen i'r AI sludgebots, ac yn cael ei wneud ag ef. Wedi’r cyfan, nid oes perygl gadael i hen straeon heneiddio’n wael; straeon newydd sy'n adlewyrchu gwerthoedd blaengar ac yn gwyrdroi tropes niweidiol yn cael eu geni drwy'r amser; mae arswyd cosmig heddiw yn cael ei drwytho gan ofn dirfodol HP Lovecraft, heb yr hiliaeth gynddeiriog.

Dylid nodi na wnaethpwyd y carth sensitifrwydd i weithiau Dahl mewn ymateb i ymgyrch yn mynnu Roald Dahl mwy caredig a thyner. Penderfyniad busnes oedd hwn, ymgais i gadw gwaith Dahl yn ddymunol i gynulleidfa eang, achos o flaenoriaethu elw dros gyfanrwydd artistig, yn debygol fel y gall bydysawd sinematig Netflix ffynnu, heb ddieithrio darpar gwsmeriaid.

Hon oedd y farchnad yn y gwaith, nid “deffro plu eira.”

Wedi'r cyfan, mae plant heddiw'n wynebu tirwedd cyfryngau anhrefnus sy'n llawer mwy problematig nag obsesiynau gwrthnysig Dahl; Mae TikTok yn chwydu allan clipiau Andrew Tate, radicaleiddio plant 11 oed i mewn i misogynists, ac mae YouTube yn corddi allan tanwydd hunllef erbyn yr awr.

Byddai rhybudd cynnwys ar ddechrau llyfrau Dahl yn siŵr o fod yn ddigon, fel y mae ar gyfer cartwnau Disney sarhaus; os yw plant yn ddigon hen i ddarllen a mwynhau straeon Dahl, maen nhw'n ddigon hen i ddeall cyd-destun.